هر ساله، با فرارسیدن محرم، پرچم‌های سیاه و سبز بر فراز حسینیه‌ها و تکایا برافراشته می‌شوند و نوای “یا حسین” در جای جای ایران طنین‌انداز می‌گردد. تاسوعا و عاشورا، اوج این سوگواری سترگ است؛ ایامی که نه تنها در تاریخ شیعه، که در عمق فرهنگ و هنر ایرانی ریشه دوانده و هر گوشه از این سرزمین پهناور، تصویری یگانه از شور و شعور حسینی را به نمایش می‌گذارد. فراتر از یک مناسبت مذهبی، عاشورا به مثابه‌ی یک آیین ملی، با صدها سال قدمت، در تار و پود زندگی مردم این مرز و بوم تنیده شده است.
در این ایام، ایران به یک موزه‌ی زنده از آداب و رسوم کهن تبدیل می‌شود؛ از نخل‌های عظیم‌الجثه که بر دوش مردان کویرنشین در یزد و کاشان حمل می‌شوند، تا تعزیه‌های پرشکوه و پررنگ که روایتگر حماسه‌ی کربلا در شهرهای مرکزی هستند. از آیین‌های خاص علم‌کشی و سنج و دمام در سواحل جنوبی، تا مراسم گِل مالی و چهل منبر در لرستان و دیگر نقاط غرب کشور، هر منطقه با زبانی منحصر به فرد، ارادت خود را به سالار شهیدان ابراز می‌کند. این تنوع در عین وحدت، نشان از غنای بی‌بدیل فرهنگ ایرانی و عمق نفوذ واقعه عاشورا در زندگی و هویت مردم دارد.
قلب کویر: آداب عاشورایی در شهرهای مرکزی (یزد، کاشان، نایین، اصفهان)
کویر ایران، با آن سکوت پرمعنا و آسمان پرستاره‌اش، در ایام محرم به صحنه‌ای پرشور از نمایش ارادت به سالار شهیدان مبدل می‌شود. شهرهایی چون یزد، کاشان، نایین و اصفهان که در دل این جغرافیا جای گرفته‌اند، هر یک با آیین‌هایی دیرینه و منحصر به فرد، عمق باور و ارادت مردمانشان را به تصویر می‌کشند. در این مناطق، عزاداری‌ها ریشه‌ای عمیق در سنت و تاریخ دارند و بسیاری از آن‌ها، نمادی از یک فرهنگ غنی و مذهبی به شمار می‌آیند که نسل به نسل منتقل شده‌اند.
نخل‌گردانی: نماد تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع)
یکی از باشکوه‌ترین و کهن‌ترین آیین‌های عزاداری در شهرهای کویری، به‌ویژه در یزد و کاشان، مراسم نخل‌گردانی است. نخل، سازه‌ای چوبی و عظیم‌الجثه است که با پارچه‌های سیاه، شال‌های الوان، آیینه و خنجر تزیین می‌شود و نمادی از تابوت یا محمل پیکر مطهر امام حسین (ع) است. این سازه غول‌پیکر که گاه وزن آن به چندین تن می‌رسد، بر دوش مردان ورزیده و عزادار حمل می‌شود و صحنه‌ای بی‌نظیر از اتحاد و همبستگی را خلق می‌کند. حرکت نخل‌ها در میان جمعیت عزادار، با نوای یا حسین و سینه‌زنی همراه است و اوج این مراسم در ظهر عاشورا و در میادین اصلی شهرها اتفاق می‌افتد. فلسفه نخل‌گردانی، تداعی‌گر تشییع پیکر مطهر شهدای کربلا و ابراز ارادت به این حماسه جاودان است. در شهرهایی مانند تفت یزد، نخل‌های قدیمی با قدمت چند صد ساله، جلوه‌ای خاص به این مراسم می‌بخشند.
تعزیه و شبیه‌خوانی: روایت حماسه کربلا بر صحنه
هنر تعزیه یا شبیه‌خوانی، یکی دیگر از ارکان اصلی عزاداری در مناطق مرکزی ایران، به‌ویژه در اصفهان، کاشان و شهرهای اطراف است. تعزیه، گونه‌ای از نمایش مذهبی-آیینی است که در آن وقایع کربلا، شهادت امام حسین (ع) و یارانشان به صورت نمایشی بازسازی می‌شود. بازیگران (معمولاً مردان) نقش‌های مختلفی از جمله امام حسین (ع)، حضرت ابوالفضل (ع)، حضرت زینب (س) و دشمنان را ایفا می‌کنند. این نمایش‌ها که با موسیقی حزین و دیالوگ‌های پرشور همراه است، عمیقاً بر احساسات مخاطبان تأثیر می‌گذارد و آنان را با فضای حماسی و مظلومانه کربلا پیوند می‌زند. بسیاری از تعزیه‌های اصفهان و کاشان، قدمتی تاریخی دارند و در فهرست میراث ناملموس یونسکو نیز به ثبت رسیده‌اند. تماشای یک تعزیه اصیل، تجربه‌ای بی‌بدیل برای درک فرهنگ عاشورایی ایران است.
مراسم سقاخانه و پخش شربت: تداعی لب‌تشنگی
در کنار این مراسم‌های باشکوه، آداب و رسوم کوچکتر اما پرمعنایی نیز در این مناطق رواج دارد. سقاخانه‌ها، مکان‌هایی هستند که در آن‌ها آب و شربت به عزاداران عرضه می‌شود و نمادی از لب‌تشنگی شهدای کربلا و ایثار حضرت ابوالفضل (ع) است. مردم با نذر و نیت، در این سقاخانه‌ها به خدمت‌رسانی مشغول می‌شوند و فضای همدلی و ایثار را تقویت می‌کنند.
در مجموع، شهرهای کویری ایران در ایام محرم و صفر، به محلی برای تبلور ایمان و ارادت تبدیل می‌شوند؛ جایی که هر کوچه و خیابان، روایتگر بخشی از حماسه عاشوراست و گردشگران فرهنگی می‌توانند از نزدیک شاهد این میراث گرانبهای معنوی باشند.
در امتداد زاگرس: رسوم عاشورایی در غرب ایران (لرستان، همدان، کرمانشاه)
هنگامی که نوای غم‌انگیز محرم در کوهستان‌های سرسبز و دره‌های پرپیچ و خم زاگرس طنین‌انداز می‌شود، شهرهای غرب ایران با آداب و رسومی کهن و پرشور، به استقبال سوگواری اباعبدالله الحسین (ع) می‌روند. لرستان، همدان و کرمانشاه، هر یک با پیشینه‌ای غنی از فرهنگ و باورهای مذهبی، صحنه‌هایی بی‌نظیر از ارادت به امام حسین (ع) و یاران باوفایش را به نمایش می‌گذارند. در این مناطق، عزاداری‌ها اغلب با نمادهایی از ایثار، سادگی و همبستگی درآمیخته‌اند.
گِل‌مالی (خرم‌آباد): آیین همدردی با امام حسین (ع)
یکی از خاص‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آیین‌های عزاداری در غرب ایران، به‌ویژه در خرم‌آباد لرستان، مراسم گِل‌مالی است. صبح عاشورا، مردم لرستان، به‌خصوص مردان، با حضور در تکایا و حسینیه‌ها، خود را به گِل آغشته می‌کنند. این آیین که ریشه‌ای دیرینه دارد، نمادی از ماتم و سوگواری عمیق در مصیبت امام حسین (ع) است و یادآور خاکی شدن پیکر مطهر ایشان در صحرای کربلا. عزاداران با این عمل، خود را شریک در اندوه خاندان عصمت و طهارت دانسته و با پوششی از گِل، اوج ارادت و فروتنی خود را به نمایش می‌گذارند. این مراسم با نوحه‌خوانی‌های پرسوز و سینه‌زنی همراه است و فضایی سرشار از معنویت و حزن ایجاد می‌کند.
چهل منبر (خرم‌آباد): آیین خاص بانوان
در کنار گِل‌مالی، آیین چهل منبر نیز در خرم‌آباد و برخی شهرهای دیگر لرستان، جلوه‌ای خاص به عزاداری‌های محرم می‌دهد. این مراسم که عمدتاً توسط بانوان برگزار می‌شود، در شب عاشورا به اوج خود می‌رسد. زنان با پای پیاده و در سکوت، چهل شمع را در چهل خانه، مسجد یا حسینیه که دارای منبر هستند، روشن می‌کنند و حاجت می‌طلبند. این آیین نمادی از ارادت بانوان به حضرت زینب (س) و دیگر بانوان کربلا است و فضایی از دعا و راز و نیاز را فراهم می‌آورد.
سنج و دمام: نوای حزین غرب و جنوب غربی
اگرچه سنج و دمام بیشتر با عزاداری‌های جنوب ایران شناخته می‌شود، اما در برخی مناطق غرب و جنوب غربی، به‌ویژه در خوزستان و ایلام نیز، این سازها در مراسم عزاداری حضوری پررنگ دارند. صدای ریتمیک و حزین سنج و کوبش هماهنگ دمام، همراه با طبل و بوق، ریتمی خاص به حرکت دسته‌های عزاداری می‌بخشد و شور حسینی را در میان مردم شعله‌ورتر می‌کند. این سازها، نوای خاص خود را دارند که بر حزن و معنویت مراسم می‌افزاید.
هیئت‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی با سبک خاص محلی
در تمامی شهرهای غرب ایران، هیئت‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی با سبک‌ها و ریتم‌های خاص محلی، جلوه‌ای از وحدت و همدلی را به نمایش می‌گذارند. شیوه‌های خاص سینه‌زنی، اشعار محلی و نوحه‌های بومی، هر یک به نوعی هویت فرهنگی این مناطق را در عزاداری‌ها منعکس می‌کنند. هماهنگی بی‌نظیر در ضرباهنگ زنجیرها و صدای سینه‌ها، تصویری پرقدرت از همبستگی و ارادت به خاندان عصمت و طهارت را خلق می‌کند.
در مجموع، مناطق غربی ایران در ایام محرم، با آداب و رسومی متفاوت و پرمعنا، دروازه‌های خود را به روی زائران فرهنگی می‌گشایند و فرصتی بی‌نظیر برای درک عمیق‌تر از میراث غنی عاشورایی این سرزمین فراهم می‌آورند.
آیین‌های عاشورایی در سواحل جنوبی (بوشهر، هرمزگان، خوزستان)
در جنوب ایران، جایی که نسیم دریا با عطر نخلستان‌ها در هم می‌آمیزد، آیین‌های عاشورایی رنگ و بویی متفاوت و پرشور به خود می‌گیرند. شهرهای ساحلی بوشهر، هرمزگان و بخش‌هایی از خوزستان، با فرهنگ دریانوردی و موسیقی ریتمیک خود، شیوه‌های خاصی از عزاداری را در طول قرون متمادی توسعه داده‌اند که هم در عمق معنوی و هم در شور و هیجان بی‌نظیرند. اینجا، حزن واقعه کربلا با ریتم‌های تند و هماهنگ سنج و دمام، و نوحه‌هایی با لحن خاص جنوبی عجین می‌شود.
سنج و دمام بوشهری: سمفونی حزن‌انگیز جنوب
بی‌شک، یکی از شاخص‌ترین نمادهای عزاداری در جنوب ایران، به‌ویژه در بوشهر، سنج و دمام است. این آیین، تنها یک موسیقی نیست، بلکه یک سمفونی کامل از حزن و شور است که با ورود ماه محرم، در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر طنین‌انداز می‌شود. نوازندگان با ریتم‌های کوبنده دمام و ضرباهنگ تند سنج، به همراه شیپور و بوق، حماسه کربلا را روایت می‌کنند. هماهنگی بی‌نظیر میان نوازندگان و شور و حرارتی که در دل عزاداران برمی‌انگیزند، سنج و دمام بوشهری را به شهرتی جهانی رسانده است. این نوای حزین، در واقع بخش جدایی‌ناپذیری از هویت عاشورایی بوشهر است.
شروه‌خوانی و نوحه‌خوانی محلی: روایتی از دل دریا
علاوه بر سنج و دمام، شروه‌خوانی و نوحه‌خوانی محلی با لحن‌ها و سبک‌های خاص جنوب نیز از دیگر جلوه‌های عزاداری در این مناطق است. شروه، گونه‌ای آواز محلی پرسوز است که اغلب به صورت بداهه و با مضامین غم‌انگیز خوانده می‌شود و در ایام محرم، به روایت مظلومیت امام حسین (ع) و یارانشان می‌پردازد. نوحه‌های جنوبی نیز که معمولاً با ریتم‌های خاص و حرکات دسته‌های سینه‌زن همراه هستند، فضایی از هم‌صدایی و شور حسینی را ایجاد می‌کنند. این نوحه‌ها اغلب دارای واژگان و اصطلاحات بومی هستند که بر عمق تأثیرگذاری آن‌ها در میان مردم محلی می‌افزاید.
علم‌کشی و کتل‌گردانی: نمادهای حرکت و ایثار
علم‌کشی و کتل‌گردانی نیز در مناطق جنوبی ایران، به‌ویژه در خوزستان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. علم، نمادی از پرچم یا بیرق سپاه امام حسین (ع) است که با پارچه‌های رنگارنگ، دستمال و آیینه تزیین می‌شود و بر دوش مردان بلندقامت حمل می‌گردد. کتل نیز نمادی از اسب امام حسین (ع) است که به صورت نمادین تزیین شده و در دسته‌های عزاداری به حرکت درمی‌آید. این نمادها، تداعی‌گر حماسه کربلا و ایثار شهدا هستند و حضور آن‌ها در دسته‌های عزاداری، شکوه و عظمت خاصی به مراسم می‌بخشد.
آیین‌های عاشورایی در جنوب ایران، با شور و هیجان خاص، موسیقی پرشور و نمادهای خاص دریایی، تجربه‌ای متفاوت از عزاداری را برای هر بازدیدکننده رقم می‌زنند و نشان‌دهنده تنوع بی‌نظیر فرهنگ عاشورا در ایران هستند.
شمال و شمال شرق: آداب عاشورایی در مناطق (گیلان، مازندران، خراسان)
در محرم شور حسینی از کویر و زاگرس گذر کرده و به دشت‌های سرسبز شمال و سرزمین‌های پربرکت شمال شرق ایران می‌رسد. در گیلان، مازندران و خراسان، عزاداری‌ها با رنگ و بوی اقلیم و فرهنگ بومی منطقه در هم می‌آمیزند و آداب و رسومی منحصر به فرد را خلق می‌کنند که هم در سادگی و هم در عمق معنوی، چشم‌نواز و تأثیرگذارند. این مناطق، با وجود تنوع جغرافیایی، در عشق به خاندان اهل بیت (ع) و احیای حماسه عاشورا مشترکند.
علم‌گردانی و علم‌بندان: پیوند کهن با نماد عاشورا
یکی از آیین‌های پرقدمت و رایج در شمال ایران، به‌ویژه در گیلان و مازندران، مراسم علم‌گردانی و علم‌بندان است. علم، که نمادی از پرچم و بیرق سپاه امام حسین (ع) است، در این مناطق با پارچه‌های رنگارنگ و دستمال‌های نذری مزین می‌شود. مراسم علم‌بندان، که معمولاً در روزهای ابتدایی محرم برگزار می‌شود، با حضور پرشور مردم همراه است. پس از تزیین علم، آن را در کوچه‌ها و محلات می‌گردانند و مردم با نذر و نیاز، به علم ادای احترام می‌کنند. این آیین، نشانه‌ای از آغاز عزاداری‌ها و دعوت از مردم برای مشارکت در ماتم حسینی است. تفاوت‌هایی در سبک حمل علم و نوحه‌خوانی‌های همراه آن در مناطق مختلف شمالی دیده می‌شود که خود جلوه‌ای از تنوع فرهنگی است.
مراسم خاص علم‌کشی و پرده‌خوانی (خراسان): روایتگری حماسه
در خراسان، به‌ویژه در مشهد و شهرهای اطراف آن که پایتخت معنوی ایران محسوب می‌شود، آداب عزاداری با محوریت حرم مطهر امام رضا (ع) و سابقه عمیق در فرهنگ و هنر آمیخته است. مراسم علم‌کشی با شکوهی خاص برگزار می‌شود و علم‌ها با ابهت و نمادین، در معابر اصلی به حرکت درمی‌آیند.
علاوه بر آن، هنر پرده‌خوانی نیز در خراسان رواج دارد. پرده‌خوان‌ها با استفاده از پرده‌هایی منقش به صحنه‌های واقعه کربلا، به روایتگری حماسه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و یارانشان می‌پردازند. این شیوه روایتگری که با لحنی حزین و پرشور همراه است، مخاطب را به عمق واقعه می‌برد و فضایی از تأمل و اندوه را ایجاد می‌کند.
فرهنگ نذر و اطعام: رکن جدانشدنی عاشورا
در میان تمامی آداب و رسوم پرشور و معنوی ماه محرم، یک سنت به زیبایی تمام، روح ایثار، همدلی و بخشش را در جامعه ایرانی به تصویر می‌کشد: فرهنگ نذر و اطعام. این سنت دیرینه، نه تنها بخش جدایی‌ناپذیری از عزاداری‌های عاشورایی است، بلکه ریشه‌ای عمیق در فرهنگ میهمان‌نوازی ایرانیان دارد و نمادی از محبت و همبستگی در راه امام حسین (ع) به شمار می‌رود.
نقش حسینیه‌ها، تکایا و مساجد: مراکز برگزاری مراسم
در کالبد شهرهای ایران، چه در کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت‌های قدیمی و چه در محلات نوساز، حسینیه‌ها، تکایا و مساجد قلب تپنده‌ی عزاداری‌های محرم و عاشورا هستند. این بناها، فراتر از صرفاً مکانی برای عبادت، کانون‌های اصلی گرد هم آمدن مردم، احیای سنت‌ها و انتقال مفاهیم عاشورایی از نسلی به نسل دیگر محسوب می‌شوند. هر یک از این مراکز، با معماری خاص خود و داستانی که در دل دارند، بخشی از هویت فرهنگی و مذهبی جامعه ایرانی را شکل می‌دهند.
معرفی چند حسینیه و تکیه معروف و قدیمی
حسینیه امیرچخماق، یزد: این مجموعه تاریخی و باشکوه که شامل تکیه، مسجد و آب‌انبار است، یکی از معروف‌ترین و زیباترین حسینیه‌های ایران به شمار می‌رود. مراسم نخل‌گردانی در میدان امیرچخماق، از مهم‌ترین و پرشورترین آیین‌های عاشورایی یزد است.
تکیه معاون‌الملک، کرمانشاه: این تکیه با کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ بی‌نظیر و نقاشی‌های دیواری مذهبی‌اش، نه تنها یک مرکز عزاداری، بلکه یک شاهکار هنری است که در ایام محرم حال و هوای خاصی دارد.
حسینیه اعظم زنجان: این حسینیه، به دلیل برگزاری یکی از بزرگترین دستجات عزاداری کشور در روز هشتم محرم (روز گرامیداشت حضرت عباس (ع))، شهرتی بین‌المللی دارد.
این مراکز مذهبی و تاریخی، با استقبال از عزاداران و گردشگران فرهنگی، فرصتی بی‌نظیر برای تجربه عمیق فرهنگ عاشورایی و مشاهده ریشه‌های این باور عظیم در تار و پود جامعه ایرانی فراهم می‌آورند.
سخن پایانی
سفر ما به قلب عاشورایی ایران، از کویر تا شمال، از زاگرس تا خلیج فارس، نشان داد که چگونه یک واقعه تاریخی و مذهبی، در طول قرون متمادی به تار و پود فرهنگ و هویت ملی ایرانیان تنیده شده است. از نخل‌گردانی‌های پرشکوه یزد و تعزیه‌های دلنشین اصفهان، تا گل‌مالی پرشور لرستان و نوای حزین سنج و دمام بوشهر، و از علم‌بندان شمال تا پرده‌خوانی‌های خراسان، هر یک از این آداب و رسوم، فصلی از کتاب پرافتخار ارادت ایرانیان به امام حسین (ع) را ورق می‌زند.
با راه توس، سفر خود را آغاز کنید و از کشف شگفتی‌های ایران و جهان لذت ببرید!
برای اطلاعات بیشتر و رزرو تور یا خرید بلیط:
تلفن تماس: ۰۵۱۳۲۲۳۳۰۰۰
شماره همراه: ۰۹۰۰ ۳۱۱ ۹۰۳۶
شماره همراه: ۰۹۱۰۳۱۱۹۰۳۶
وبسایت: راه توس
با بلیط اینجا همراه باشید .